Özet: Bu çalışmada fikri ve sınai mülkiyet kavramı ile sahte ve korsan eşyanın ne olduğu, fikri ve sınaî hakların neden önemli olduğu açıklanmış olup dış ticaret ve gümrük mevzuatı açısından fikri ve sınaî mülkiyet haklarının durumu değerlendirilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Sahte Eşya, Korsan Eşya, FSMH, Fikri ve Sınai Mülkiyet Hakları
Fikrî ve Sınai Mülkiyet kavramı, kişinin her türlü fikrî ve zihnî çaba ve emeği sonucunda ortaya çıkardığı ürünler üzerinde, hukuken korunan ve hak sahibi dilediği takdirde bu korumadan yararlanma yetkisi veren menfaatler şeklinde tanımlanır. Bu kavram insan aklının yaratmış olduğu; buluşları, edebi ve sanatsal çalışmaları, sembolleri, isimleri, şekilleri ve ticari amaçlı kullanılan tasarımları kapsamaktadır.
Günümüzde birçok gelişmiş ülke fikrî mülkiyet kavramını güçlü politikalarla korumakta ve fikrî ve sınaî mülkiyet haklarının (FSMH) korunmasına ilişkin hukuki altyapılarını güçlendirmektedirler. FSMH’ya verilen önem küreselleşme sürecinde artan uluslararası ticari ilişkiler, bilginin üretimi ve yayılması, teknoloji transferi ve yabancı yatırım akışını teşvik etmek suretiyle gelişmekte olan ülkelere güçlü avantajlar sağlamaktadır.
Fikir ve sanat eserlerinin ticari getirisinin hızla artması bu alanı kârlı bir sektör haline getirmiştir. Sektörün talebinin yükselmesi, kar marjını yükseltmiştir. Bu durum taklitçiliği ortaya çıkarmış, fikri mülkiyet haklarına ihlali artırmıştır. Fikri haklarını yeterince koruyamayan ülkeler ve şirketler ise çok büyük miktarlarda mali kayıplar yaşamaktadırlar.
Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü (OECD) tarafından Mart 2019’da yayınlanan “Sahte ve Korsan Ürünlerde Ticaretteki Eğilimler” raporunda yer alan gümrük yakalama verileri, dünya genelinde ithal edilen sahte ürünlerin değerinin 509 milyar dolara yükseldiğini gösteriyor. OECD raporunda, 2016 yılında el koyma olaylarının dolar bazında en büyük kısmını oluşturan mallar ayakkabı, giyim, deri eşya, elektrikli eşya, saat, tıbbi malzeme, parfüm, oyuncak, mücevher ve ilaç olurken; gümrük yetkilileri, markalı gitarlar ve inşaat malzemeleri gibi geçmişte daha az görülen eşyaların sahte sayısında da artış görüldüğünü açıklandı.
Gümrük kontrollerinde alınan sahte malların çoğunluğunun Çin ve Hong Kong'dan geldiği açıklanırken, diğer önemli menşe noktaları arasında Birleşik Arap Emirlikleri, Türkiye, Singapur, Tayland ve Hindistan bulunuyor.
Ülkemizde FMH’ya ilişkin kayda değer gelişmeler 1995 yılından sonra gerçekleşmiştir. 1995 yılında DTÖ’ye ve dolayısıyla Ticaret ile Bağlantılı Fikri Haklar Sözleşmesi (Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights) TRIPS’e üye olmamız ve yine aynı yıl Avrupa Birliği ile Gümrük Birliği’ni gerçekleştirmemiz FMH’ya ilişkin ilk önemli somut adımlar olarak kabul edilmektedir. Bu açıdan 1995 yılı fikrî haklar bakımından ülkemiz için bir milattır. Bu tarihten sonra FMH ülkemizde modern anlamda kabul edilmiş ve uygulamaya konulmuştur. Ayrıca yine aynı yıl tescil işlemlerini yürüten Türk Patent Enstitüsü kurulmuştur.
Fikri Mülkiyet ve Sınai Mülkiyet
Fikri Mülkiyet, bir eser üzerinde sahip olunabilecek maddi ve manevi hakların tamamını ve komşu hakları ifade eder. Fikri mülkiyet, bir kişiye veya kuruluşa ait olan fikir ürünüdür; söz konusu kişi ya da kuruluş, sonradan, bunu serbestçe paylaşmayı veya kullanımını belirli biçimlerde kontrol etmeyi tercih edebilir.
Sınaî Mülkiyet ise sanayide ve tarımdaki buluşları, yenilikleri, yeni tasarımları, özgün çalışmaları ya da bir üretim tekniğini ilk bulan kişi ve kurumun bunları üretme ve satma hakkına belirli bir süre sahip olmalarını sağlayan gayri maddi bir haktır.
Fikri ve sınaî mülkiyet hakları genellikle yedi temel grup içinde ele alınmaktadır:
Sahte ve Korsan Eşya
Konunun daha iyi anlaşılması açısından bu iki kavram çok önemlidir.
Sahte Eşya: Gümrük Yönetmeliği’nin 100. maddesine göre; ambalajı da dâhil olmak üzere, yetkisiz olarak hak sahibinin aynı tip eşya için geçerli tescilli markası ile aynı ticari markayı veya esas yönleri itibariyle bu ticari markadan ayırt edilemeyen bir ticari markayı taşıyan ve bu yolla fikri ve sınai hakların korunması mevzuatına göre güvence altına alınan hakkı ihlal eder nitelikteki eşyayı ifade eder.
Sahte eşya kapsamına logo, etiket, stiker, broşür, kullanım kılavuzu, garanti belgesi gibi her türlü marka simgesi ve ambalaj malzemeleri de girmektedir.
Ayrıca; fikri ve sınai hakları ihlal eder nitelikteki eşyayı üretmek amacıyla özellikle tasarlanan veya uyarlanan ve kullanılması halinde hak sahibinin fikri ve sınai hakların korunması mevzuatına göre güvence altına alınan hakkının ihlal edilmesine sebep olacak kalıp ve matrisler de sahte eşya kapsamındadır.
Örneğin; Adidas markasının simgesini alınıp altına Abibas yazarak Adidas’ın ürettiği ürünlerin sahtelerine basarak üretmek, çoğaltmak ve piyasaya sürmek.
Korsan Eşya: Gümrük Yönetmeliği’nin 100. maddesi ve 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu hükümlerine göre tescil edilmiş, telif hakkı veya bağlantılı haklar veya tasarım hakkına konu eşyanın hak sahibinin veya bu hak sahibi tarafından üretim yapılan ülkede yetkilendirilen kişinin rızası dışında kopyalanan veya bu kopyaları içeren eşyayı ifade eder.
Örneğin çok okunan bir kitabı ya da gişe rekorları kıran bir filmi hak sahibinden izin almadan kopyalamak.
Fikri ve Sınai Mülkiyet Haklarının Korunması İçin Başvuru
Ticaret Bakanlığı 07 Ekim 2009’dan beri fikri ve sınai hakların takibi için FSMH Programı kullanmaktadır. 1 Nisan 2013 tarihinden itibaren ise online olarak başvuru yapma imkanı getirilmiştir. Bu program ile hak sahiplerinin fikri ve sınaî haklarının gümrüklerde korunmasına yönelik, ilgili her gümrük idaresine ayrı ayrı başvuru yapması zorunluluğu kaldırılmıştır.
FSMH programı sadece başvuruları değil, FSMH ihlali şüphesi ile durdurulan eşyaya ilişkin gümrükler tarafından girilen durdurma bilgilerini de içermektedir. Tüm gümrük idarelerinde yetki verilen ilgili personelin, program üzerinden bu kapsamdaki eşyayı takip etmesi mümkün hale gelmiştir.
Fikri ve sınai hakların korunmasına ilişkin başvuru, Gümrük Yönetmeliği’nin 103. maddesinde belirtilen hükümlere uygun şekilde ve yönetmeliğin 13 no’lu ekinde yer alan başvuru formundaki bilgiler çerçevesinde bakanlığın kurumsal internet sayfasında yer alan Fikri ve Sınai Mülkiyet Hakları Programı kullanılarak yapılır.
Hak sahibi başvuru dilekçesinde, gümrük idaresinin harekete geçmesini istediği sürenin uzunluğunu tam olarak belirtmelidir. Ancak bu süre bir yılı geçemez. Sürenin başlangıcında başvuru dilekçesinin gümrük idaresinin kaydına girdiği tarih esas alınır.
Başvuru, başvurunun yapıldığı tarihten itibaren otuz iş günü içinde incelenerek, inceleme sonucu başvuru sahibine yine elektronik olarak bildirilir. Başvurunun kabul edilmesi halinde, gümrük idaresi söz konusu kararın ne kadar süre ile geçerli olduğunu da açıkça belirtir.
Gümrük idaresi tarafından başvurunun kabul edilmemesi halinde, söz konusu karar gerekçeleri belirtilmek ve Kanunun 242. maddesine istinaden itiraz yolu açık olmak suretiyle hak sahibine bildirilir.
Yapılacak olan başvuruyla gümrük idareleri eli ile fikri ve sınai hakları ihlal eden eşyanın ithalat, ihracat ve transit rejimleri de dâhil olmak üzere tüm gümrükçe onaylanmış bir işlem veya kullanımları sırasında işlemlerin durdurulması sağlanabilir.
Fikri ve Sınai Mülkiyet Haklarını İhlal Eden Eşyanın Gümrük İşlemleri
5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nun 77. maddesine göre hak ihlali oluşması hâlinde yaptırım gerektiren nüshaların ithalat veya ihracatı sırasında, 4458 sayılı Gümrük Kanunu’nun 57. maddesinin hükümleri uygulanır. Bu nüshalara gümrük idareleri tarafından el konulmasına ilişkin işlemler ise Gümrük Yönetmeliği’nin ilgili hükümlerine göre yürütülür. Buna göre hak ihlali yapan bir eşya gümrük idaresine geldiğinde gümrük idaresince yapılacak işlemler hak sahibinin bir başvurusunun olup olmamasına göre değişmektedir.
Gümrük Kanunu’nun 57. maddesine göre gümrük idaresine henüz bir talepte bulunulmadığı durumda ve söz konusu eşyanın fikri ve sınaî mülkiyet haklarını ihlal ettiğine dair açık deliller olması halinde, hak sahibinin geçerli bir başvuruda bulunabilmesini teminen, gümrük idareleri tarafından eşya üç işgünü süresince re’sen alıkonulabilir veya eşyanın gümrük işlemleri durdurulabilir. Re’sen alıkonulan veya gümrük işlemleri durdurulan eşya için, başvuruda bulunması için hak sahibine; ayrıca beyan sahibi veya eşyayı elinde bulundurana alıkoyma veya durdurma işlemini takip eden ilk iş günü içerisinde bildirimde bulunulur.
Hak sahibi herhangi bir başvuruda bulunmaz ise eşya serbest bırakılır.
Gümrük idaresine gelen eşyanın, fikri ve sınai hakları ihlal eder nitelikteki eşya tanımına uyması halinde hak sahibinin de başvurusu olması durumunda gümrük idaresi eşyanın gümrük işlemlerini durdurur veya eşyayı alıkoyar. Gümrük idaresi hak sahibi veya temsilcisi ile beyan sahibine eşyanın alıkonulduğunu veya gümrük işlemlerinin durdurulduğunu takip eden ilk iş günü içerisinde bildirir.
Bu aşamadan sonra her iki durum için aynı süreç işlemektedir.
Gümrük idaresince alınan durdurma veya alıkoyma kararının hak sahibine tebliğinden itibaren çabuk bozulabilir eşya için üç iş günü, diğer eşya için on iş günü içinde hak sahibince ihtiyati tedbir kararı getirilmemesi halinde, eşya hakkında beyan sahibinin talepte bulunduğu gümrük rejimi hükümlerine göre işlem yapılır. Haklı bir mazeretin bulunması halinde, hak sahibinin talebi üzerine, gümrük idaresince on iş gününe kadar ek süre verilebilir.
Gümrük idaresince gümrük işlemleri durdurulan veya alıkonulan eşya, yetkili mahkemece alınan karar doğrultusunda imha edilebilir, asli nitelikleri değiştirilerek tasfiye edilebilir, müsaderesine karar verilebilir ya da ihlal olmadığı gerekçesiyle eşya serbest bırakılabilir.
Tablo2- Gümrüklerde Durdurma ve Alıkoyma
Zaman zaman gümrük idarelerinde Gümrük Kanunu’nun; üzerlerinde ya da iç ve dış ambalajlarında üretildiği ülkeden başka bir ülkenin ürünü olduğunu gösteren veya böyle bir izlenim uyandıran isim ya da simgeler taşıyan eşya hakkındaki 56. maddesinin 1. fıkrası ile, fikri ve sınai mülkiyet haklarının korunması mevzuatı hakkındaki 57. maddesinin karıştırıldığı, ayrıca sahte menşeli eşya tabirinin de hatalı olarak kullanıldığı bir başka deyişle kavram kargaşası yaşandığı görülmektedir. Bu durum işlemlerin uzamasına ve ek maliyet doğmasına neden olabilmektedir. Bilindiği üzere kanunun 56. ve 57. maddeleri farklı durumları kapsamakta ve bu maddeler kapsamında değerlendirilen eşyanın tabi olduğu uygulama ve yaptırımlar da ayrı ayrı açıklanmaktadır.
Kolaylaştırılmış İmha
Gümrük idaresi, gümrük işlemleri durdurulan veya alıkonulan eşyanın, mahkeme tarafından fikri ve sınaî hakları ihlal ettiğinin tespitine gerek olmaksızın kolaylaştırılmış imha kapsamında gümrük kontrolü altında imhasına karar verebilir.
İmha işleminin yapılabilmesi için;
Hak sahibinin, eşyanın gümrük işlemlerinin durdurulduğunun veya alıkonulduğunun kendisine gümrük idaresi tarafından tebliğ edilmesini takip eden on iş günü, bozulabilir eşya için ise üç iş günü içerisinde eşyanın fikri ve sınai hakları ihlal eder nitelikteki eşya tanımına uyduğuna ve ihlali yaratan unsurlara detaylı şekilde yer veren bir dilekçeyi gümrük idaresine sunması gerekir.
Kolaylaştırılmış imha hak sahibinin dilekçesinin yanı sıra, beyan sahibi ya da eşya sahibinin de, eşyanın imha edilmek üzere gümrüğe terk edildiğine ilişkin resmi makamlarca onaylanmış bir belge ibraz etmesi ve beyan sahibi tarafından verilmiş bir muvafakatnamenin gümrük idaresine ibraz edilmesi durumunda ve bu süreler içerisinde eşya sahibi veya beyan sahibi tarafından itiraz edilmemesi halinde uygulanır.
İmha işlemi, gümrük idaresinin gözetimi ve hak sahibinin sorumluluğu altında gerçekleştirilir. İmha ile ilgili tüm masraflar hak sahibinden alınır.
İzin Verilmeyecek İşlemler ve Kapsam Dışı
Gümrük Yönetmeliği’nin 110. maddesine göre fikri ve sınai hakları ihlal ettiği gerekçesiyle işlemleri durdurulan veya alıkonulan eşyanın aşağıdaki işlemlere tabi tutulmasına izin verilmez:
Kapsam Dışı
Yolcuların kendi kullanımlarına mahsus kişisel eşya ile ticari mahiyette olmayan ve gümrük vergisi muafiyeti sınırları içinde kalan hediyelik eşya (Gümrük Kanunu’nun 167. maddesinin 6. fıkrasının a bendine göre bu sınır 430 Euro’dur.) için fikri ve sınai mülkiyet haklarının korunmasına ilişkin sınır önlemleri uygulanmaz.
Aynı şekilde, fikri ve sınaî haklar mevzuatına göre korunması gereken haklar ile korunmuş ve hak sahibinin izni ile üretilmiş eşyanın; hak sahibinin rızası dışında bir gümrük işlemine tabi tutulması veya hak sahibinin onayladığından farklı şartlarda üretilmesi veya başka şartlarda bir marka taşıması halinde, söz konusu eşya için fikri ve sınai mülkiyet haklarının korunmasına ilişkin sınır önlemleri uygulanmaz.
Sonuç:
Fikri ve sınaî haklarını yeterince koruyamayan ülkeler ve firmalar çok büyük miktarlarda mali kayıplar yaşamaktadırlar. Fikri ve sınai mülkiyetin yeterince korunamaması yenilikçiliğin ve gelişimin hızını keserken, bu durum uluslararası rekabette geri kalınmasına yol açmaktadır.
Fikri ve sınaî hakların önemini bir önceki dönem Gümrük ve Ticaret Bakanı olan Sayın Bülent Tüfenkçi’nin ‘Fikri ve Sınaî Mülkiyet Hakları’nın Gümrüklerde Korunması’ konulu projesi kapsamında 27.09.2017 tarihinde yapılan toplantıda söylediği sözlerden de çok açık bir şekilde görebiliriz: “Fikri ve sınai mülkiyet haklarının daha iyi korunduğu ülkelerde özellikle yüksek teknoloji transferini de kapsayan yabancı yatırım artmaktadır. Fikri ve Sınaî Mülkiyet Hakları endeksinde bir puanlık artışı gerçekleştiren ülkelerin uluslararası yatırım çekme olasılığı yüzde 27 artmaktadır. Bu oran fikri mülkiyet hakları konusunda daha hassas olan sektörlerde yüzde 33'e kadar yükselmektedir. Fikri sınai mülkiyet hakları endeksinde bir puanlık bir artış 1,5 milyar dolarlık ilave bir uluslararası yatırım girişini beraberinde getirmektedir.”
Ülke çapında sahte ve korsan eşya ile mücadele güçlendirildikçe ülkenin marka değerinin daha hızlı yükseleceğini, saygınlığının destekleneceğini ve Türk ürünlerine uluslararası pazarda oluşan güvenin de bir o kadar artacağını unutmamak gerekir.
Sahte ve korsan eşyanın uluslararası ticarete konu edilmeden evvel gümrüklerde durdurulması, fikri ve sınaî mülkiyet ihlalleri ile mücadelenin en önemli araçlarından biridir. Bu aşamada gümrük idarelerine büyük görev düşmektedir. FSMH programı ile gümrük idarelerinde yetki verilen ilgili personelin, program üzerinden bu kapsamdaki eşyayı takip etmesi mümkün hale gelmiş olsa da gümrük idarelerinde gerçekleştirilen fikri mülkiyet haklarına ilişkin eğitim faaliyetlerinin artırılarak bu konudaki farkındalığın geliştirilmesi gerekmektedir.
Menşe ve Fikri-Sınai Haklar Dairesi tarafından gümrük mevzuatının fikri ve sınai mülkiyet hakları ile ilgili hükümlerine ilişkin çalışmalar yürütülmesi ve bu kapsamda eğitim seminerleriyle hizmet içi eğitim faaliyetlerinin artırılması gerekir.
ATEŞ, M., 2013. Fikir ve Sanat Eserleri Üzerindeki Hakların Kapsamı ve Sınırlandırılması. Seçkin Yayınevi.
Ticaret Bakanlığı, . Gümrük Kanunu. https://kms.kaysis.gov.tr/Home/Goster/32425 57.madde
Ticaret Bakanlığı , Gümrük Yönetmeliği.100-111.maddeler
5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu 77.madde
Ticaret Bakanlığı,FSMH Başvuru Rehberi. https://uygulama.gtb.gov.tr/FSMH/Klavuz/FSMH_E_BA%C5%9EVURU_REHBER%C4%B0.pdf
İstanbul Ticaret Borsası.2017 http://www.istib.org.tr/haberler/fikri-ve-sinai-mulkiyet-haklarinin-gumruklerde-korunmasi-projesi/2694
Sahte ve Korsan Ürünler Ticaretindeki Eğilimler, S. v. K. Ü. T., 2019. OECD Raporu. http://bit.ly/302X4qD
Gümrük Kanunu, 5. S. F. v. S. E., 1951. http://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.3.5846-20141212.pdf
Müdürlüğü, G. G., 2005. Gümrük Kanunu Hakında. 17527 sayılı Tasaruflu Yazı
Suluk, A. C., 2004. Yeni fikir ve sanat eserleri kanunu telif hakları ve korsanlıkla mücadele.Hayat Yayıncılık.
Dünya Ticaret Örgütü., 1995. TRIPS Sözleşmesi. ttps://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/27-trips.pdf
Gümrük Genel Tebliği (Fikri ve Sınaî Haklar) (Seri No: 1)
